Claudius
Ptolemaeus
(Grieks: Klaudios Ptolemaios; in het Nederlands ook gespeld Ptolemeüs)
(87 - 150 n.Chr.) was een Grieks astroloog, astronoom, geograaf,
wiskundige en muziektheoreticus die leefde te Alexandrië.
Astrologie
Ptolemaeus schreef een uitgebreide samenvatting van de astrologie
van zijn tijd: de TetraBiblos (De vier boeken). In de Tetrabiblos
wordt uitgebreid ingegaan op het duiden van horoscopen. Daarnaast
worden aanwijzingen voor berekeningen gegeven. Een deel van het
boek gaat over specifieke situaties, bijvoorbeeld astrologische
standen die van belang zouden zijn bij buitenlandse reizen.
Ptolemaeus heeft een uitzonderlijk grote invloed op de astrologie
na hem uitgeoefend. Veel van zijn technieken zijn nog steeds in
gebruik bij astrologen.
Kritiek is er vooral geweest op correlaties die Ptolemaeus legt
tussen de betekenis van dierenriemtekens en jaargetijden. De correlatie
tussen bijvoorbeeld het teken Ram en de lente geldt uiteraard
alleen voor een deel van het noordelijk halfrond en kan dus niet
universeel geldig zijn. Toch bouwt Ptolemaeus op dit soort vergelijkingen
veel van zijn theorieën op.
Astronomie
Ptolemaeus had een geocentrisch beeld van het zonnestelsel. Zijn
opvattingen over astronomie, bekend als het "Stelsel van
Ptolemaeus", hebben meer dan 1400 jaar, tot ver na de Middeleeuwen,
deze wetenschap in West-Europa en Arabië beheerst. Pas veel
later werd het door Copernicus weerlegd. De reden dat het wereldbeeld
van Ptolemaeus zolang stand hield had veel te maken met de opvattingen
van de kerk. Volgens de bijbel is de aarde het middelpunt van
het heelal, een beeld dat overeen kwam met die van Ptolemaeus.
Kritiek op dit beeld werd niet geoorloofd.
Ptolemaeus
heeft de epicykel-theorie van Hipparchus vervolmaakt. Want met
het sterrenmodel van Aristoteles kon namelijk niet verklaard worden
waarom de planeten zich soms snel en zich soms langzaam, of soms
zelfs achterwaarts, aan de hemel bewegen. Om deze bewegingen met
behulp van de epicykel-theorie te kunnen verklaren gebruikte Ptolemaeus
honderden epicykels (hulpcirkels), maar zelfs nu nog zou de Aarde
niet precies in het midden staan. Dit model legde Ptolemaeus vast
in zijn dertiendelig manuscript 'Hè mathèmatikè
syntaxis' ('De wiskundige verhandeling'). De werken van Ptolomaeus
over astronomie zijn overgeleverd in het Arabisch, wat door de
Arabische astronomen 'Kitab al-Madjisti' genoemd werd, wat 'Het
grootste boek' betekent. Dit werd later verbasterd tot Almagest
(het zeer grote). De Almagest bevatte ook een sterrencatalogus
en een lijst van 48 sterrenbeelden, die door Hipparchus gemaakt
zijn.
Geografie
Ptolemaeus is wellicht nog meer bekend geworden door zijn "Cosmographia"
of "Geographia", een gids voor het maken van kaarten
met een lijst van de geografische lengte en breedte van ca. 350
plaatsen. Aan de hand van dit werk kon men een serie kaarten tekenen
van de gehele aan de auteur bekende wereld. In de Renaissance
bestond veel belangstelling voor deze "Geographia":
vóór 1600 werden er 31 Latijnse of Italiaanse edities
van gedrukt. Deze uitgaven vormden de eerste atlassen.
Ptolemaeus
verzamelde zijn gegevens in de eerste helft van de 2e eeuw na
Chr. Hij noemt de Phrisii (de Friezen), de bewoners van de lage
landen ten noorden van de grote rivieren. Hij noemt het Eiland
van de Bataven niet, omdat hij voornamelijk steden en rivieren
opgaf en weinig landschappen, maar hij heeft wel de goedheid gehad
om enkele plaatsnamen en enige andere geografische aanwijzingen
op te nemen, die men altijd in Nederland probeerde te lokaliseren
en die blijkens andere klassieke schrijvers in of bij het Eiland
van de Bataven lagen. Hij gaf een lijst van steden, rivieren en
streken, waarachter hij vier getallen liet volgen: de lengtegraad
met de minuut en de breedtegraad met de minuut. Zijn getallen
corresponderen uiteraard niet met onze graden, omdat hij uitging
van de meridiaan van Alexandrië. |